Ser negro en España

Ser negro en España
GUILLERMO ABRIL 11/10/2009

Quen é o camareiro? Quen o médico? O inmigrante ilegal? E o policía? Todos están aquí, entre nós. Quitámoslles o 'uniforme' para mostralos tal cal, sen prexuízos engadidos. Son só un puñado dos 700.000 descendentes de africanos que viven en España. Levan a diferenza na pel. Vémolos cada día pero coñecémoslles? Esta é a súa historia, contada por eles mesmos. A da súa vida baixo lupa. A da súa loita contra o receo branco. E a do seu orgullo de ser quen son.

Hai pouco, Marcia Santacruz, unha colombiana de 32 anos e sorriso expansivo, atopábase tomando unha copa de viño con varias amigas españolas. Todas moi educadas. Xente ben. Debullaban unha conversación interesante sentadas no sofá, cando, de súpeto, o faladoiro deu un xiro inesperado. Unha das españolas tomou aire e dixo: "Marcia, é que ti non es tan negra. Quero dicir, que non es como os negros de África. Nin sequera vistes como eles". Sorpresa. Marcia é da cor do chocolate. De pel tersa e refulgente. Negra como o seu pai e a súa nai. Negra como os seus avós. Pero, ao parecer, en España, a roupa, os estudos e o diñeiro determinan o nivel de melanina. Matizan o ton da pel. Esta afrocolombiana, que chegou a Madrid para estudar un master en Administración Pública, di: "No imaxinario dos españois un negro é sinónimo de traballo doméstico. De pobreza e ilegalidade. No seu inconsciente pensan que non pode existir unha negra latina que lles fale de Sartre". Aínda que exista.

España non é un país abertamente racista. Non ten un partido xenófobo con representación parlamentaria. Nin expresa un rexeitamento evidente cara ao negro, salvo por parte de grupos marxinais de ultraderecha. O noso é o rexeitamento que os sociólogos chaman "sutil". Un racismo torpe e cotián. De andar por casa. Instalado na mirada. O do clásico comentario: "Eu non son racista, pero...". Ou o do dependente que despacha a un negro o primeiro para que abandone a tenda canto antes. Un racismo igualmente daniño, segundo os expertos. Propio dun país no que os negros pasaron de ser un elemento singular e exótico a formar parte dun mesmo saco que se percibe con certa inquietude: o inmigrante. Aquí non existe un Barack Obama nin unha Oprah Winfrey. Non hai demasiados referentes de éxito. Nin transitamos o camiño da loita racial. A presenza negra é recente. Unha explosión de finais dos noventa a esta parte. En España viven uns 683.000 afrodescendientes. Un 1,5% da poboación; algo máis do 10% dos estranxeiros, segundo o Alto Consello das Comunidades Negras. O máis impactante é o seu crecemento exponencial: en 1998, non superaban os 77.000. E só o ano pasado naceron en territorio español preto de 7.500 descendentes de africanos. Os cálculos desta asociación, que avoga pola visibilidade da súa comunidade, son aproximados. Por unha banda contaron aos estranxeiros residentes en España procedentes de países con poboación negra, e cruzaron o resultado coa porcentaxe de afrodescendientes neses países de orixe. Estes números teñen unha marxe de erro. Por sorte, non contamos cun censo étnico; a diferenza racial non aparece no DNI. Pero a cuantificación dunha minoría pode mirarse a través doutro prisma. Sobre todo se a iniciativa parte da propia minoría. Supón a primeira pedra da súa visibilidade. Un dato que di: "Somos unha comunidade en crecemento. Aquí estamos. Tédenos en conta".

Porque houbo un tempo en que os españois (brancos) fregábanse os ollos ao velos. E non o crían. Donato Ndongo-Bidyogo, escritor e ministro do autodenominado Goberno de Guinea Ecuatorial no exilio, con sede en Madrid, chegou a España cando o seu país era aínda colonia española. Unha provincia en continente africano. A única cento por cento negra. Nun texto recente titulado Unha nova realidade: os afroespañoles, o ecuatoguineano recolleu varias anécdotas dos seus primeiros anos en territorio branco. Por exemplo: "As mujerucas que, nos Nadais de 1965, correron despavoridas e espantadas ao verme nun pobo do interior da zona levantina, levándose as mans á cabeza e gritando '¡un negre, un negre, Deu meu, un negre!' [...] os meus compañeiros de colexio, que me raspaban a cara e as mans cos seus dedos e estrañábanse de que non quedasen tiznados; os meus primeiros amigos brancos, cuxa principal curiosidade era saber se tamén a miña pilila era negra".

Os guineanos da ex colonia foron os primeiros en chegar de forma xeneralizada. Hoxe suman algo máis de 23.000 persoas. É o terceiro país africano que máis negros achegou a España, por detrás de Senegal (47.000) e Nixeria (35.000). Pero a súa migración foi bastante diferente. Viñan estudar á metrópoli. A formarse. Hoxe constitúen quizá a comunidade negra máis integrada. Culta. Con afrodescendientes de segunda e terceira xeración. Lucía Asué Mbomío, reporteira do programa Españois polo mundo (TVE1), é unha delas. Fala con acento de barrio se se pon a iso. Di que é a súa vea macarra. Naceu e criouse en Alcorcón, municipio do sur de Madrid, de nai branca e pai ecuatoguineano. Ten 28 anos e unha habitación nun piso compartido, empapelada con orgullo de raza. Do "I have a dream", de Martin Luther King, ao "Yes we can", de Obama, pasando por unha bonequiña de trapo que se trouxo de Cuba, branca por dentro, negra por fóra, ou ao revés, segundo o sentido no que lle colgue a saia.

Lucía forma parte do Alto Consello das Comunidades Negras -"non é a típica ONG de brancos para negros", di- e dun grupo bastante popular en Facebook, chamado A min tamén me cantaron a canción do conguito no colexio. Conta que de pequena, en clase, era a nena bonita. A nota orixinal e descoñecida. Mirábana con curiosidade, tocábanlle a melena afro, e iso era todo. Sufriu a canción do conguito e a do Cola Cao, certo. Pero os prexuízos raciais nocivos, asegura, son máis recentes. Os de tipo autobús: "Deixa pasar, guapa, porque encima que vés ao meu país...". Di que ela podería pasar por londinense, por parisiense, por europea. "Pero aquí é difícil que che acepten como negro e español". A ela irrítalle profundamente que, cando coñece a alguén, enseguida pregúntanlle: "E ti, de onde es?". Coma se non puidese nacer aquí. Coma se un español-español de pura raza tivese que ser, á forza, branco.

Miquel-Angel Essomba, un catalán de 38 anos e de pai camerunés, director da Unesco en Cataluña, facíase a mesma pregunta hai pouco, mentres camiñaba por Amsterdam e era entrevistado por teléfono para esta reportaxe: "Vou pola rúa e, de verdade, aquí non vexo unha cara igual. Nin se me ocorre parar a alguén e preguntarlle: 'Oe, ti de onde es?'. Quedaríalleme mirando con cara de pato". Amsterdam é unha das capitais da mestizaxe en Europa. En torno ao 50% da súa poboación é de pais estranxeiros; os brancos son minoría, segundo o experto holandés en discursos racistas Teun Van Dijk, profesor da Universidade Pompeu Fabra de Barcelona. "En España, o fenómeno da inmigración é máis recente", continuaba Miquel-Angel Essomba no seu paseo. "E para a normalización necesítase o paso dunha xeración. Hai cousas que só as cura o tempo".

O tempo é unha condición necesaria. Pero tamén fai falta contacto e cooperación en condicións de igualdade entre quen se perciben distintos. Fernando Chacón, profesor de psicoloxía social da Universidade Complutense de Madrid, explícao a través dun experimento social realizado en Estados Unidos en 1936. Organizouse un campamento de verán con mozos de barrio. Desde o principio, os monitores dividiron aos rapaces en dous grupos, sen distinción de razas. Déronselles elementos distintivos. Unha cor, unha bandeira. Logo introducíronse xogos competitivos entre eles. Se querían conseguir algo, tiñan que superar ao outro equipo. Os recursos eran escasos. Un teu ou meu. O prexuízo e a distancia entre os competidores foise agravando. Os dun grupo acabaron asaltando as instalacións do outro. Houbo pelexa. Entón, deuse un xiro na dirección do campamento. Díxoselles aos mozos que non había auga. Que se querían conseguila terían que unirse para cavar unha gabia e canalizar o ben necesario. Un "xogo colaborativo" no que todos eran iguais e perseguían un obxectivo común. O contacto e a cooperación foron limando asperezas. Desapareceu a rivalidade. Fin do experimento.

Fernando Chacón engade á súa explicación que o prexuízo e a discriminación son procesos moi básicos. De orixe biolóxica. En estreita relación coa autoestima e o autoconcepto dun mesmo. Coa pertenza ao grupo como extensión da personalidade. "Os que inicialmente se consideran distintos, inclúense a si mesmos nunha categoría superior", asegura este profesor. "A única forma de superar o prexuízo é, xa que logo, a recategorización". É dicir, pasar de ser "un neno negro" ou "un neno inmigrante", por exemplo, a "un estudante de primaria", sen que a cor supoña un elemento diferenciador. E aí é onde o contacto e a cooperación xogan un papel crave. Permiten o coñecemento mutuo.

Awa Cheikh Mbngue, unha senegalesa de 36 anos, nai de tres nenos españois, conta que os seus fillos foron á gardería desde os tres meses. Creceron mesturados na escola pública, entre nenos de todas as cores. "Nunca notaron que fosen distintos. Os seus compañeiros brancos creceron con eles, vendo a diferenza desde que empezaron". Os problemas chegaron este curso, co cambio a un colexio onde a cor da pel foi unha sorpresa. A pequena das fillas, nove anos, volveu a casa fai uns días e dixo: "Mamá, que pasa? Fálolles ás outras nenas e non me contestan". A súa nai di que ningunha das compañeiras está habituada a xogar cunha negra. "Non lle falan. Vena rara".

Unha mestra de educación infantil, afeita á mestura racial nas súas aulas, móstrase rotunda: "Os nenos non teñen prexuízos". A partir dos catro anos, empézanse a dar conta das súas diferenzas. De se un ou outro é negro, branco, latino ou asiático. "Pero iso non afecta aos seus xogos nin ás súas relacións. Se crecen xuntos, en ningún caso teñen problemas para tocarse ou acariñarse", asegura a mestra.

"Cambia todo cando hai costume", agrega Awa Cheikh sobre o caso da súa filla no novo colexio. E fala desde a experiencia: Awa leva 18 anos en España. Chegou en avión, como a maioría de inmigrantes. Soa. Buscouse a vida. Enseguida entrou a traballar como interna nunha casa da urbanización da Moraleja, ao norte de Madrid. Servizo doméstico, co seu uniforme e todo. Era unha época na que as miradas pousábanse sobre ela coma se fose unha pantasma. En decembro de 1991, recorda, só había dúas mulleres senegalesas en Madrid. Con ela, tres. No chalé onde traballaba déronlle o seu prato, o seu tenedor, a súa culler, o seu baño. Comía aparte. Vivía aparte. Nunca se mesturou coa familia. "Era como unha escrava", di. Hoxe reconverteuse en educadora social do Colectivo A Rúa, unha ONG que acolle a menores subsaharianos que chegaron en caiuco. Awa preside tamén a Asociación de Mulleres Senegalesas. E di que os ollos escrutadores do branco fóronse tranquilizando. Que nota unha maior tolerancia. Cousas do costume. O seu último "golpe forte de discriminación racial", engade, sufriuno nun tren, en 2001. Como viaxaba co bebé, comprou un billete en preferente. Entrou no vagón, buscou o seu sitio. A señora de á beira (branca) levantouse inquisitiva: "Non se equivocou de vagón? Isto é preferente". Awa dixo que non. Que ela tamén pagara un billete caro. A señora non daba crédito. ¡Unha negra! Chamou ao revisor. E este (branco) pediu de inmediato os billetes á senegalesa. Awa negouse. Dixo: "Eu non ensino o meu billete ata que volva vostede atrás, siga o seu percorrido habitual, e chegue a miña quenda". A intervención dun mozo (branco) que se atopaba por alí resolveu o desafortunado episodio. E unha negra marchou en clase preferente de Murcia a Madrid.

Esta aparente normalidade convive coa aparición de certos datos preocupantes. As estatísticas do Centro de Estudos sobre Migracións e Racismo (Cemira) mostran unha radicalización das posturas racistas entre os mozos. Nunha enquisa realizada a máis de 10.000 estudantes de 13 a 19 anos, un 21,6% respondeu en 2008 que, se deles dependese, botaría do país "aos negros de África". En 1986 só respondeu afirmativamente a esta pregunta un 4,2%. E a tendencia desde mediados dos oitenta foi sempre á alza, aínda que con altibaixos.

O profesor Tomás Calvo Buezas, catedrático de Antropoloxía Social da Universidade Complutense e fundador do Cemira, móstrase, con todo, optimista: "O receo cara a eles non creceu en proporción á súa presenza. E isto é un dato positivo". Os negros nunca ocuparon as posicións de maior rexeitamento étnico entre os españois. O podio está reservado a xitanos e marroquís, segundo os seus estudos. "Cando apenas había negros en España", continúa Calvo Buezas, "tíñase unha imaxe de compaixón cara a eles. Unha visión positiva á fin e ao cabo. Dicíase: 'É un pobrecito de África, que esperta a nosa solidariedade'. Segundo fóronse facendo máis presentes, sobre todo nos medios, onde aparecen entrando en España en caiuco, a pesar de que sexan os menos os que chegan así, a súa imaxe pública empezou a ser negativa".

A Sidibé Moussa, un maliano de 37 anos, preguntáronlle nunha ocasión se era verdade que os negros practicaban o canibalismo. "As imaxes e as mensaxes que se transmiten sobre nós, de guerra e pobreza extrema, inflúen na forma que teñen os españois de vernos", di. "A poboación pensa que somos uns salvaxes. Baséase en discursos que nos tachan de delincuentes. E nós temos que ir demostrando que non é así". No último informe sobre España da Comisión Europea contra o Racismo e a Intolerancia, elaborado polo Consello de Europa, sinalábase con preocupación un dato do Centro de Investigacións Sociolóxicas: o 60% da poboación realiza unha sinapsis entre os conceptos "inmigrante" e "delincuencia". "En todas partes hai boa xente e mala xente", di Sidibé sobre o asunto. "Pero se che comportas e intégrasche, desaparece o problema".

No seu caso, logrouno en Recas (Toledo). Cando chegou a esta poboación con abundante man de obra negra, atopouse con inmigrantes por unha banda e poboación local por outro. A relación era nula. Puramente laboral. El motivou o primeiro contacto cos nativos. Di que lle parecía raro que, con tanto maliano e senegalés na zona, un branco pintado de negro seguise facendo de Rei Baltasar na cabalgata do 5 de xaneiro. Sidibé, que logo de oito anos por terras españolas preside a Asociación de Malianas en España, tomou a iniciativa. O Rei Meigo negro era por fin negro e as relacións sociais comezaron a fluír con naturalidade.

Moussa Kanouté, un compatriota que cruzou o estreito en 1995 aniñado no bandullo dun camión, ten outra perspectiva. Di que o racismo, que sufriu a pedrada limpa en Roquetas de Mar (Almería), é un mal endémico. "Algo que non se pode terminar. Está desde o principio dos tempos. Pero se pode mellorar". Moussa vive no arrabalde de Madrid. Ás veces, conta, sente un pouco español. Catorce anos aquí son moitos anos. Exáltase vendo xogar á selección de fútbol, por exemplo. Se marca un gol, sénteo un pouco seu. Entón algún español (branco) míralle co xesto agre. Logo pregunta: "Que feixes celebrándoo connosco?". E en lugar de levantala, o negro agacha a cabeza.